Historia: „MARCINKOWSKIEGO SYNY”

Książka Dobrosławy Guci Stypendyści Towarzystwa Naukowej Pomocy im. Karola Marcinkowskiego 1841−1909 to cenne i ciekawe źródło do poznania historii edukacji Wielkopolan.

Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Męskiej Wielkopolski założone w 1841 roku m. in. przez Karola Marcinkowskiego to jedna z najważniejszych polskich instytucji w pruskim zaborze. Funkcjonowała sprawnie nadal w Drugiej Rzeczypospolitej, aż do wybuchu wojny. Statutowym zadaniem tej organizacji było gromadzenie funduszy na pomoc finansową dla uczącej się i studiującej polskiej młodzieży z niezamożnych rodzin. Dzięki prężności i zaangażowaniu setek poznańskich i lokalnych działaczy towarzystwa oraz ofiarności zamożnych warstw społeczeństwa (ziemiaństwa, duchowieństwa, mieszczaństwa, inteligencji) program stypendialny umożliwiał tysiącom młodych ludzi zdobycie wykształcenia. Pomógł, wbrew wysiłkom zaborcy, w ukształtowaniu się silnej warstwy polskiej inteligencji, która stawiała skuteczny opór germanizacji, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zapewniła sprawne funkcjonowanie państwa. Wśród autorów sukcesu pomocy stypendialnej byli Karol Marcinkowski (od 1866 roku Towarzystwo nosiło jego imię), Hipolit Cegielski, Gustaw Potworowski, Maciej Mielżyński i wielu, wielu innych. Towarzystwo (jego statut i formy działania) stanowiło wzór dla podobnych organizacji w Chełmnie (Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Prus Zachodnich), na Śląsku, a także wśród Polaków w Westfalii i Nadrenii. A w 1871 roku powstała bliźniacza instytucja: Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Dziewcząt Polskich w Wielkim Księstwie Poznańskim.
Wśród działaczy Komitetu Powiatowego w Kępnie (podaję za W. Jakóbczykiem) było wiele osób do dziś powszechnie tu znanych. W 1910 roku prezesem Komitetu był Józef Daszkiewicz (właściciel majątku Olszowa I), sekretarzem − kępiński lekarz dr Józef Trzciński. A w 1935 roku na czele Komitetu Powiatowego stał ksiądz Stanisław Hundt z Baranowa, skarbnikiem był kępiński proboszcz Ignacy Nowacki.
Archiwum Towarzystwa zostało zniszczone w czasie drugiej wojny światowej. Zachowane archiwalia dotyczące działalności TNP są rozproszone w Archiwum Państwowym w Poznaniu, w Bibliotece Raczyńskich, w Muzeum Regionalnym w Miechowie i w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie.
Ukazała się właśnie książka Dobrosławy Guci Stypendyści Towarzystwa Naukowej Pomocy im. Karola Marcinkowskiego 1841−1909 (koedycja Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Wielkopolskiego Towarzystwa Genealogicznego „Gniazdo”).
Podstawą dzieła są publikowane przez Dyrekcję TPN wykazy imienne stypendystów, rozproszone w kilku bibliotekach i archiwach. Nie odnaleziono kompletu tych spisów, więc autorka uzupełniła je danymi zebranymi w archiwach. Niektóre oryginalne „Wykazy” publikowały tylko zbiorcze dane, bez podawania nazwisk stypendystów. Dobrosława Gucia odtworzyła spis 5252 osób. Podane są tu też informacje (z pierwotnych wykazów) o miejscu urodzenia (lub miejscu zamieszkania), czasem o zawodzie ojca, szkole, uczelni, wysokości i rodzaju pomocy finansowej, a w rubryce „uwagi” często zamieszczano dodatkowe wiadomości. Autorka szacuje rzeczywistą liczbę stypendystów na 10 000 osób.
TNP, oprócz stypendiów, udzielało nieoprocentowane pożyczki, w niektórych okresach zapewniało pomoc rzeczową, prowadziło alumnaty (odpowiednik późniejszych burs, internatów). Stypendium można było uzyskać na naukę w gimnazjum, seminarium nauczycielskim i dalsze studia. Wspierano też finansowo chłopców uczących się zawodu (od ceglarstwa po browarnictwo), finansowano praktyki pocztowe, handlowe oraz rolnicze odbywane we wzorowych majątkach. Młody rzemieślnik mógł liczyć na wsparcie w nauce i sfinansowanie egzaminu na werkmistrza (majstra, mistrza w zawodzie). Np. Lucjan Hubert z Mikorzyna w 1905 roku uczył się stolarstwa w Norymberdze.
Stypendyści byli kontrolowani, z reguły w szkołach ich opiekunem i doradcą był nauczyciel Polak. Brak postępów w nauce groził wstrzymaniem lub odebraniem stypendium.
Już pobieżna lektura książki Dobrosławy Guci pozwala odnaleźć kilkudziesięciu stypendystów pochodzących z ziemi kępińskiej.
W latach czterdziestych XIX wieku Towarzystwo intensywnie wspierało naukę w seminariach nauczycielskich. Stypendia na naukę np. w seminarium nauczycielskim w Paradyżu otrzymywali: Józef Firek z Kępna, Zenon Dutkiewicz z Mikorzyna i Walenty Kempa z Kępna. W tym samym czasie stypendysta Wincenty Hadryś z Siemianic uczył się na nauczyciela elementarnego w Paradyżu i Trzemesznie. Absolwentem paradyskiej szkoły z roku 1873 był też Władysław Polakowski z Mroczenia.
W seminarium nauczycielskim w Poznaniu w latach 1842−1846 naukę pobierał stypendysta Tomasz Sobotta z Baranowa. W latach 1857−1858 uczył się tamże Julian Bassalik (ur. w Wodzicznej). Przyznano mu stypendium w wysokości 18 talarów, 10 srebrnych groszy. Zapis archiwalny informuje, że Bassalik „złożył popis na nauczyciela elementarnego”. W latach sześćdziesiątych seminarium to ukończył Konrad Bassalik urodzony w Trzcinicy, Ignacy Droszcz z Siemianic, Franciszek Ginter z Kępna i Józef Zawada z Łęki Mroczeńskiej.
Równie często Towarzystwo wspomagało naukę w gimnazjach. Onufry Śpikowski, syn kępińskiego krawca, dzięki pomocy finansowej Towarzystwa uczył się (w latach 1900−1906) w gimnazjum kępińskim i Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, tu zdał egzamin dojrzałości. Stypendysta Józef Banz z Baranowa pobierał naukę w progimnazjum w Kępnie (1908−1909). Stanisław Kasprzak (ur. w Opatowie), uczeń (1904−1909) progimnazjum i gimnazjum kępińskiego kontynuował naukę w Ostrowie.
Dzięki pomocy finansowej Towarzystwa Antoni Leja z Kępna studiował medycynę we Wrocławiu (1884−1887). Antoni Gregorowicz (ur. w Rzetni) był stypendystą jako uczeń gimnazjum w Ostrowie (1894−1896) i student prawa w Berlinie (1898−1900). Przyznano mu 980 marek stypendium. Kilka lat później Julian Witkowski z Kępna dzięki pożyczce w wysokości 500 marek uczył się farmacji na uniwersytecie we Wrocławiu. Jan Jasiński z Kępna studiował prawo w latach 1907−1909. Bolesław Nowacki (ur. w Rakowie) kształcił się na agronoma od 1903 do1905 roku na uniwersytecie w Halle. Tomasz Piątkowski (ur. w Baranowie) rozpoczął naukę w progimnazjum w Kępnie, kontynuował w gimnazjum w Ostrowie. Studiował później teologię na uniwersytecie w Wuerzburgu.
Przez początkowe dwadzieścia pięć lat istnienia Towarzystwo zebrało ponad dwieście dwadzieścia tysięcy talarów, pomocy finansowej udzielono 2193 osobom. W 1891 roku liczba stypendystów przekroczyła 4300. Około tysiąca z nich wykształciło się na nauczycieli elementarnych. W Poznaniu uroczyście obchodzono pięćdziesiątą rocznicę powstania Towarzystwa Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego. Na uroczystości w Teatrze Polskim, 21 kwietnia 1891 roku, w imieniu najmłodszej generacji stypendystów przemawiał berliński akademik Władysław Rabski, urodzony w Kępnie w 1865 roku, syn Maurycego, sędziego powiatowego i Wiktorii z Korytkowskich. Przyszły znany dziennikarz, pisarz, działacz polityczny powiedział wówczas m. in. (cytuję za prof. Molikiem): „My, Marcinkowskiego syny nie zawiedziemy pokładanych w nas nadziei, zawsze będziemy bronić jego ideałów oraz pracować nad materialnymi i etycznymi podwalinami narodu”.

~ Piotr Kokociński